Popis, kojim se procenjuje demografska i socijalna struktura stanovništva, traje do 31. oktobra. U multietničkoj Srbiji podaci o nacionalnim manjinama su uvek bili od posebnog interesa, jer oni u velikoj meri određuju ostvarivanje manjinskih prava. Iskazivanje mađarskog identiteta je važno, jer je to delom i potvrda posla, koju jedna manjinska politička organizacija može da uradi, naglasio je politikolog Sebastian Stantić. Ako je godišnji pad u slučaju Mađara dostigao 6.000, onda je ovaj demografski broj do sada pao ispod 200.000, ocenila je profesorica na univerzitetu dr Iren Gabrić Molnar.
Mnogi ljudi doživljavaju ovih 30 minuta koliko je obično potrebno za odgovaranje na pitanja iz popisnih upitnika o fizičkim licima i domaćinstvima, kao i uslovima stanovanja i mogućoj poljoprivrednoj delatnosti, kao teret. Na sajtovima društvenih mreža i drugim virtuelnim forumima građani dolaze sa sve genijalnijim sugestijama kako da izbegnu propisanu kaznu i ne učestvuju u popisu. Istovremeno, najveće statističko istraživanje koje se održava svakih deset godina u većini zemalja može biti osnov za buduće odluke, aktivnosti i procese u mnogim aspektima.
Donosioci odluka, kreatori politike i istraživači mogu da steknu predstavu o društvenim promenama koje su se desile od prethodnog popisa, pa podaci prikupljeni tokom popisa služe kao bitna informacija za organe vlasti, na osnovu kojih se može formulisati javna politika, mogu se razvijati određene regije, ili se u različitim oblastima mogu ispraviti propusti, kao i sprovesti nova društvena istraživanja. Što se tiče nacionalnih manjina, popis ima posebnu težinu, jer ostvarivanje manjinskih prava često zavisi od udela svake zajednice u ukupnom stanovništvu.
ŠEST DECENIJA KONTINUIRANOG OPADANJA
Demografska regresija, depopulacija i demografsko starenje tipični su za Srbiju poslednjih decenija, kaže dr Iren Gabrić Molnar profesorica na univerzitetu, podsetivši da je Srbija prema podacima popisa iz 2011. godine imala 7,186 miliona stanovnika, a da je 2019. godine bilo samo 6,950 miliona – ove godine stopa rasta stanovništva u odnosu na prethodnu bila je -5,4 promila.
Prema poslednjoj proceni Republičkog zavoda za statistiku, moguće je da Srbija danas ima samo 6,834 miliona stanovnika, odnosno rast stanovništva u odnosu na prethodnu godinu je negativnih -9,4 promila. Ovaj trend se može projektovati i na Vojvodinu, populacija pokrajine je u 2011. godini pala ispod 2 miliona, odnosno 115.000 stanovnika je manje u odnosu na podatke iz 2002. godine, otkriveno je u nastavku razgovora, kao i činjenica da je depopulacija iskazana prvenstveno u slučaju sela i manjih gradova, dok su pobednici depopulacije bili veći gradovi, kao što su Novi Sad, Beograd i Niš. U Vojvodini su opštine većih gradova zabeležile pad stanovništva od oko 5 odsto, dok su manje opštine zabeležile pad od 10–15 odsto. Što se tiče prirodne reprodukcije, ona je posebno negativna, a pokazatelji su bili najgori u severnobanatskom regionu, -8,5 promila, ali sada verovatno dostižu i -10 promila. Prirodna reprodukcija je najveća u Južnoj-Bačkoj, odnosno u aglomeraciji Novog Sada. Vojvodinu karakteriše etnička homogenizacija, što znači da se broj pripadnika većine nacionalnih zajednice, sa izuzetkom Srba i Roma, smanjio, a zbog toga se povećava udeo Srba i Roma, naglasila je Iren Gabrić Molnar, rekavši da je ovo posebno problem za manjinske zajednice Hrvata i Mađara, jer ako njihov udeo padne ispod 10 odsto, mogu nastati problemi u pogledu obrazovanja na maternjem jeziku ili upotrebe službenog jezika.
– Broj Mađara u Vojvodini bio je na vrhuncu šezdesetih godina prošlog veka, prema popisu stanovništva iz 1961. godine u pokrajini je živelo skoro 450.000 Mađara. Od tada je karakteristično smanjenje, pre svega kao posledica emigracije, opadanja nataliteta i asimilacije, odnosno povećanja broja mešovitih brakova. Emigracija i zapošljavanje u inostranstvu, obrazovanje ili izgradnja karijere u inostranstvu odvijali su se u nekoliko talasa, a to smo iskazali već u više anketa. Istovremeno, govorila sam da Mađare koji žive u inostranstvu nismo izgubili, da moramo da održavamo kontakt sa njima kroz različite kanale komunikacije, i da im stvorimo mogućnosti da nađu posao ili da počnu da rade kao preduzetnici u zemlji. Republički zavod za statistiku procenio je broj Mađara na 250.000 u 2019. godini, što je 13 odsto ukupnog stanovništva Vojvodine. Važno je napomenuti da statistika u Srbiji nema tačan broj emigranata i onih koji rade preko granice, jer većina njih ne odjavljuje adresu u Srbiji. Zato se čini da je pesimistična konstatacija kada ističem, da ako je godišnji pad u slučaju Mađara najmanje 6.000 ljudi, onda je ovaj demografski broj sada pao ispod 200.000 ljudi. Broj Mađara u Vojvodini smanjen je za više od 13 odsto u poslednjih 11 godina. Naravno, smanjio se i broj Srba, ali se u njihovom slučaju kao faktor popune zajednice pojavilo doseljavanje iz drugih republika. Procesi karakteristični za Mađare u Vojvodini se ne smatraju vanrednim, broj starosedeoca se smanjuje i drugde u Evropi, ali u slučaju manjih zajednica sličnih Mađarima u Vojvodini, smanjenje u svim apsolutnim brojevima je izrazito. U 2002. godini 14,3 odsto stanovništva Vojvodine bilo je mađarske nacionalnosti, 2011. godine 13 odsto, a njihov udeo će se u budućnosti verovatno približiti prema 10 odsto. Posebno ponavljam, da ne treba odustati od onih koji svakodnevno ili nedeljno putuju preko državne granice, njihov broj procenjujem na 10-12 hiljada. U sadašnjem popisu treba da se izjasne i oni koji su duže radili u inostranstvu, ali imaju adresu i u zemlji. Popisivači prihvataju podatke i ovih osoba od njihovih rođaka, objasnila je Iren Gabrić Molnar.
U slučaju Mađara nije najvažniji apsolutni ukupan broj stanovnika, niti tačan broj ljudi koji žive u inostranstvu, već će biti mnogo zanimljivija raspodela po naseljima, rečeno je u nastavku razgovora. Važno je saznati, koja su to naselja u Severnoj Bačkoj, Severnom Banatu ili u naseljima u rasejanju, u kojima se promenio udeo Mađara. Neophodno je znati, na primer, koliko je Mađara ostalo u Bečeju, Adi, Zrenjaninu/Mužlji, pa čak i u Somboru i Čoki, koji su u stanju da se grupišu i sačuvaju svoj identitet institucionalno, odnosno u školama, domovima kulture ili u okviru crkve. Kako je istakla Iren Gabrić Molnar, biće vredno truda razviti različite koncepte nakon što indikatori popisa postanu poznati. Ovi koncepti opstanka mogu se odnositi, na primer, za potpuno obezbeđivanje institucionalnog sistema Mađara koji žive u većini, za formiranje kontaktnih zona, komunikacionih kanala sa vojvođanskim Mađarima koji žive u inostranstvu, kao i za sačuvanje Mađara koji žive u rasejanju, ili za karijernu podršku, socijalno osnaživanje i programe podrške natalitetu.
Na naše pitanje, koliki je ulog popisa u pogledu očuvanja spektra manjinskih prava, s obzirom na ustavnu garanciju, koja se odnosi na stečena manjinska prava, Iren Gabrić Molnar je ovako formulisala: „Politička obećanja su lepa, ali ja sam već dovoljno stara, da sam iskusila nebrojeno puta i kršenje tih političkih obećanja. U vreme kada smo, na primer, hteli da osnujemo Učiteljski fakultet na mađarskom nastavnom jeziku, ili smo osnivali gimnazije za talentovane učenike, predstavnici državnih organa su izuzetno striktno gledali na procente, kao i na to, koliko ljudi u svakoj opštini govori mađarski jezik kao maternji jezik, ili koliko je ljudi promenilo nastavni jezik tokom školovanja. Jedan od ključeva očuvanja identiteta i kulture Mađara, kao i upotrebe jezika u nastavi i službenog jezika, jeste da ne budemo u situaciji rasejanja. U područjima u rasejanju postepeno će nestajati aspekti života malih zajednica i životnih prostora, a u poslednjoj fazi će se desiti zamena jezika, što znači da mađarski jezik može izgubiti prvobitnost u korist državnog.”
PREDNOST UMESTO HENDIKEPA
U razgovoru sa politikologom Sebastianom Stantićem, razgovarali smo pre svega o tome, zašto je važno za jednu nacionalnu zajednicu, koja je slična mađarskoj zajednici u Vojvodini, sa izgrađenim institucionalnim sistemom, političkom zastupljenošću na sva tri nivoa vlasti, i koja se uspešno snalazi u sistemu manjinskih prava koju obezbeđuje pravni poredak Srbije, da što veći broj ljudi iskaže svoj nacionalni identitet. Njegov odgovor je razjasnio, da je to pre svega zato što je to delom potvrda posla, koju jedna politička organizacija jedne nacionalne manjine može da uradi. Izvestan stepen asimilacije bio je tipičan u uslovima posle Trijanona, kao i u bivšoj Jugoslaviji i državama naslednicama, što je naravno uticalo i na mađarsku zajednicu, naglasio je on.
– Naša trenutno aktivna manjinska politička organizacija je efikasna, prisutna je na više nivoa vlasti, imamo dobro uspostavljen institucionalni sistem, sada je pitanje, da li se to odražava na broj Mađara na popisu stanovništva. Po mom mišljenju, konačne rezultate popisa, koje sa nestrpljenjem čekam, biće moguće oceniti na više načina, jer je zadnje godine okarakterisao izražen talas iseljavanja. S druge strane, bar prema mom ličnom iskustvu, ovo migraciono kretanje je sada postalo dvosmerno. Liderska struktura vojvođanskih Mađara je toliko priznata, da njena pregovaračka pozicija ne zavisi od toga da li se, na primer, hiljadu više ili manje ljudi identifikuje Mađarima. Dostignuća vojvođanskih Mađara u oblikovanju društva i zajednice, kao i u politici, ne zavise od toga. Naravno, važno je koliko nas ima, ali je još važnije, da oni koji su ovde, osete važnost iskazivanja svoje nacionalne i verske pripadnosti, kao i maternjeg jezika, rekao je Sebastian Stantić.
Što se tiče asimilacije, politikolog je u nastavku razgovora izneo mišljenje, da pomenuti proces nije ni približno izražen kao u jugoslovensko ili posleratno vreme. Izgrađeni institucionalni sistem, bilo u oblastima obrazovanja i kulture, bilo u pogledu ekonomije i podrške opstajanju, ilustruje da je mađarska zajednica u Srbiji koristila i koristi sve moguće političke alate, a to bi trebalo da rezultira, da ljudima postane vredno da se izjašnjavaju Mađarima, naglasio je. Kako je istakao, jedna od opasnosti iz aspekta asimilacije je da se ljudi izjašnjavaju da su nešto drugo od onoga što osećaju, zbog mogućnosti ličnog prosperiteta. „Prema mojoj proceni, ovo nije tipično u današnje vreme, jer niko neće imati štetu zbog toga što se izjašnjava kao Mađar, čak štaviše, u određenim situacijama pojedinac je u povoljnijoj poziciji, bilo u smislu stipendija, subvencija za kupovinu kuće, ili ekonomskih programa, kao i prema proporcionalnom zapošljavanja”, objasnio je politikolog.
Odgovarajući na naše pitanje, da li nacionalne manjine koje žive u Srbiji treba posmatrati kao nezavisnu zajednicu u odnosu na popis i u odnosu na manjinska prava, ili je možda važno da što veći broj zajednica ostvari dobar rezultat na popisu stanovništva u Srbiji, u smislu deklarisanja svog nacionalnog identiteta, Sebastian Stantić je naveo sledeće: „Zakonodavni minimum, koji reguliše položaj manjina je apsolutno neophodan, bez obzira na kapacitet zajednice da zastupa interese zajednice. Po mojoj proceni, ovi pravni osnovi su dati u Srbiji. Postoje nacionalne zajednice, poput mađarske, koje u poređenju sa drugim zajednicama imaju mnogo značajniju moć da ostvare svoje interese.”
Govoreći o značaju popisa sa stanovišta društva u celini, Sebastian Stantić je naglasio, da je popis važan alat za sve državne uprave, budući, da bez obzira na vrstu organizacije – a država je izuzetno složena organizacija – periodični pregled inventara, bazne linije, je značajna aktivnost. Popisni upitnici u Srbiji su identični upitnicima reprezentativnih institucija u EU, naglasio je on. Istakao je i to, da što tačnije podatke imaju o situaciji na terenu, to su donosioci odluka u stanju da bolje formulišu politiku. Ako ljudi nešto ne saopšte pri popisu, to u osnovi dovodi do opšteg pogoršanja situacije, naglasio je Sebastian Stantić.
